Οι εκκλησίες και τα μοναστήρια, ιδιαίτερα στην Κρήτη, δεν χρησίμευαν μόνο για την εκδήλωση του ισχυρού θρησκευτικού συναισθήματος των ντόπιων, οι οποίοι ζούσαν επί μακρόν υπό την εξουσία αλλόθρησκων αρχόντων. Είχαν επιπρόσθετα και έναν σημαντικότατο ρόλο ως νησίδες ελευθερίας, ως αυτόνομες παραγωγικές μονάδες για αποφυγή της αυθαίρετης φορολόγησης, αλλά και ως έσχατα οχυρά σε περίπτωση επαναστάσεων και συρράξεων. Η περιοχή είναι γεμάτη από καστρομονάστηρα, αλλά και μικρότερα εκκλησάκια, που διηγούνται με το δικό τους τρόπο την πλούσια ιστορία του νησιού.
Το Μοναστήρι της Παλιανής, στο Βενεράτο, είναι από τα παλιότερα της Κρήτης. Χτίστηκε στα ερείπια αρχαίου ναού και άκμασε επί βυζαντινής εποχής.
Η Μονή Σαββαθιανών, στη Ρογδιά, βρίσκεται σ’ ένα κατάφυτο τοπίο με πανοραμική θεά στις βόρειες ακτές του νησιού. Μια μικρή γέφυρα συνδέει το κύριο μέρος του μοναστηριού με την εκκλησία του Αγίου Αντωνίου, του 15ου αιώνα, τμήμα του οποίου είναι χτισμένο μέσα σε σπηλιά.
Η μονή του Αγίου Γεωργίου του Γοργολεήμονος βρίσκεται κοντά στο χωριό Κάτω Ασίτες. Η αρχαιότερη αναφορά στο ναό ανάγεται στο 14ο αιώνα και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας υπήρξε κέντρο επαναστατικών κινημάτων. Στον περίβολό του θα συναντήσετε έναν πλάτανο και ένα κυπαρίσσι που έχουν χαρακτηριστεί «διατηρητέα μνημεία της φύσης».
Ένα από τα πιο ακμαία μοναστήρια της Κρήτης, το πανέμορφο μοναστήρι της Αγίας Ειρήνης, βρίσκεται κοντά στον Κρουσώνα, στην πλαγιά του Ψηλορείτη. Χρονολογείται στα τελευταία χρόνια της Ενετοκρατίας στην Κρήτη και ήταν μία από τις πλουσιότερες μονές κατά την Τουρκοκρατία.
Η Μονή Βροντησίου, στη νότια πλευρά του Ψηλορείτη, κοντά στο χωριό Ζαρός, αποτέλεσε σημαντικό πνευματικό κέντρο κατά την περίοδο της Κρητικής Αναγέννησης. Εικόνες της μονής έχει φιλοτεχνήσει ο σημαντικότερος ίσως εκπρόσωπος της Κρητικής Σχολής, Μιχαήλ Δαμασκηνός, ενώ πιστεύεται ότι και ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος μαθήτευσε στα εργαστήρια της σχολής.
Η Μονή Αγκαράθου, ανάμεσα στο Σγουροκεφάλι και το Σαμπά, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, είναι από τα παλαιότερα μοναστήρια του νησιού και υπήρξε κέντρο αντιγραφής βιβλίων και φυτώριο εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων.
Η Μονή Επανωσήφη, στο κέντρο του νησιού, αρχιτεκτονικά ακολουθεί το ιδιαίτερο μοντέλο της λαϊκής κρητικής αρχιτεκτονικής του 17ου αιώνα. Στο μικρό μουσείο της μονής μπορείτε να δείτε σημαντικά κειμήλια και χειρόγραφα του 18ου αιώνα.
Η Μονή Οδηγήτριας, κοντά στο Αγιοφάραγγο, αποτελεί ένα αληθινό κάστρο που προστάτευε τους μοναχούς από τις πειρατικές επιδρομές. Το τέμπλο του καθολικού έχει σπάνιες εικόνες της Κρητικής Σχολής, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι η μονή λειτούργησε ως κέντρο διάδοσης των καλλιτεχνικών ρευμάτων που έφταναν στην Κρήτη από την Κωνσταντινούπολη.
Στη Μονή της Καλυβιανής, αφιερωμένη στην Παναγία, μπορείτε να δείτε το παλιό εκκλησάκι της, που χρονολογείται στον 14ο αιώνα, με ξεχωριστές αγιογραφίες. Τα υπόλοιπα κτίσματα είναι καινούργια και συνδυάζονται με την πλούσια φιλανθρωπική δράση του μοναστηριού.
Η Μονή Κεράς, κοντά στο οροπέδιο Λασιθίου, είναι ένα από τα σημαντικότερα μοναστηριακά συγκροτήματα της Κρήτης. Ξεχωρίζουν οι αγιογραφίες του ιερού, που ως τεχνοτροπία συνδέονται με το δραματικό ρεαλισμό της Μακεδονικής αγιογραφικής σχολής.
Αν και πλέον χωρίς μοναχούς, ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό και ιστορικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν το Μοναστήρι των Απεζανών στα Αστερούσια Όρη, με θέα το Λιβυκό και ξεχωριστή φρουριακή αρχιτεκτονική, η Μονή Σπηλιώτισσας, χτισμένη μέσα σε σπήλαιο κοντά στο Χουδέτσι, η Μονή Βαρσαμόνερου, κοντά στα Βορίζια, με εξαιρετικές τοιχογραφίες, και η Μονή του Αγίου Αντωνίου Άρβης στην έξοδο του ομώνυμου φαραγγιού, στη θέση του ιερού του Αρβίου Διός.